नागपूर (Nagpur) : उपराजधानी हे एकेकाळी तलावांचे शहर मानले जायचे, मात्र शहरातील तलावांची दुरवस्था भयावह आहे. गांधीसागर, सोनेगाव, सक्करदरा तलाव कोरडे पडले आहेत. नाईक व लेंडी तलाव अदृश्य स्थितीत असून ही स्थिती शहरातील मातीसाठी धोकादायक मानली जात आहे. तलाव असल्याने शहराची भूगर्भ पातळी कायम राहते, जलस्त्रोतांमध्ये पाणी साचते. तलाव नसल्यामुळे हे स्रोत निरुपयोगी होण्याचा धोका वाढू शकतो.
नागपूर शहरातील तलावांच्या दुरवस्थेवर चिंता व्यक्त करत केंद्रीय मंत्री नितीन गडकरी यांनी तलावांच्या कंत्राटदारांना काळ्या यादीत टाकण्याचे निर्देश आधीच दिले होते. सध्या शहरातील गोरेवाडा आणि फुटाळा तलाव वगळता एकाही तलावाचे काम पूर्णत्वाकडे गेलेले नाही.
शहराच्या तातडीच्या पिण्याच्या पाण्याच्या पुरवठ्याचा समानार्थी समजला जाणारा अंबाझरी तलावही प्रदूषणाच्या विळख्यात आहे. अंबाझरी तलावात वनस्पती वाढली आहे. म्हणजे पाण्यात मलमूत्र मिसळते आहे. त्यामुळे पाणी प्रदूषित झाले आहे.
गांधीसागर, सोनेगाव, सक्करदरा येथे सुशोभिकरणाच्या नावाखाली तलाव वर्षानुवर्षे रिकामे ठेवण्यात आले आहेत. वर्षांनंतरही हे तलाव भरू शकलेले नाहीत. याचा अर्थ प्रशासनाच्या नियोजनात मोठी चूक होत आहे.
नाईक तालाब देखील जलकुंभ आणि सांडपाण्याच्या तावडीत आहे. सुशोभिकरणाच्या नावाखाली खिळखिळी करण्यात आलेल्या पोलिस लाईन टाकळी तलावातही जलकुंभ आहे.
कोणत्याही तलावाच्या चांगल्या स्थितीसाठी, विरघळलेल्या ऑक्सिजनची पातळी किमान 6 मिलीग्राम प्रति लिटर असावी लागते. हे केवळ जलचरांच्या जीवनासाठी चांगले मानले जाते, परंतु शहरातील कोणत्याही तलावात ऑक्सिजनचे प्रमाण 6 राहिलेले नाही. ही पातळी 4.5 किंवा 5च्या जवळपास नोंदवली गेली आहे.
कोणत्याही तलावात ऑक्सिजनची कमतरता प्रथमच समोर आली आहे. अशा स्थितीत जलचर प्राणी व प्राण्यांना जगणे कठीण झाले आहे. पाण्याला दुर्गंधी येऊ लागते. याशिवाय सीओडी बीओडीच्या उपस्थितीनेही अनेक प्रश्न उपस्थित केले आहेत.
तलाव वाचवणे गरजेचे
डीओ शून्य असल्याचे आढळून आल्यावर तलावातील पाणी स्वच्छ करणे अवघड आहे. अशा स्थितीत तलाव रिकामे केल्यानंतर संपूर्ण माती काढावी लागणार आहे. त्यानंतर सांडपाणी थांबवावे लागते. त्यानंतरच तलावाचे पुनरुज्जीवन होण्याची शक्यता आहे. सध्या गांधीसागर, सोनेगाव, सक्करदरा या ठिकाणी खोदकाम करण्यात आले असून, त्याची अवस्था पाहिल्यानंतर अधिकच चिंता व्यक्त होत असल्याचे ग्रीन व्हिजिल फाउंडेशनचे संस्थापक कौस्तव चॅटर्जी यांचे म्हणणे आहे.
पुनरुज्जीवन करण्याचा प्रस्ताव तयार
लेंडी तलावाची स्थिती लक्षात घेऊन त्याचे पुनरुज्जीवन करण्याचा प्रस्ताव तयार करण्यात आला आहे. 14 कोटींचा हा प्रस्ताव आहे. हे काम आदित्य कन्स्ट्रक्शन कंपनीला देण्यात आले आहे. कामाला सुरुवात झाली आहे. ते एका वर्षात पूर्ण करायचे आहे. तलाव वाचवण्यासाठी तेथील अतिक्रमण हटवून सांडपाणी सोडण्यात येणार आहे. तलावातील माती व डेब्रिज काढल्यानंतर वॉक कंपाऊंड, पाथ-वे, संरक्षक कक्ष, दर्शनी भाग, काठाची भिंत, विसर्जन टाकी आदी कामे करण्यात येणार असल्याची माहिती नागपूर महापालिकेचे मुख्य अभियंता राजीव गायकवाड यांनी दिली.
नागपूर महापालिकेच्या अधिकृत रेकॉर्डवर शहरात 11 तलाव (Dam) आहेत. यातील प्रज्ञाबोडी आणि बिनाकी मंगळवारी तलाव आधीच नामशेष झाले आहेत. ते रेकॉर्डवर आहेत पण कुठेच दिसत नाहीत. आता तिसरा तलाव म्हणजेच लेंडी तलावही मृत झाला आहे. हा तलाव नाममात्र आहे. महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाच्या (MPCB) अहवालात ही बाब समोर आली आहे. अहवालात लेंडी तलावातील विरघळलेला ऑक्सिजन (डीओ) शोधता येत नसल्याचे समोर आले आहे.
अहवालानुसार, तलावात ऑक्सिजनचे प्रमाण शिल्लक नाही. तलावातील सीओडी (केमिकल ऑक्सिजन डिमांड) आणि बीओडीचे (बायो-केमिकल ऑक्सिजन डिमांड) प्रमाण अनुक्रमे 91.2 आणि 39.0 इतकी आहे.
तज्ज्ञांच्या मते, तलावात 1 सीओडी आणि बीओडीचे प्रमाण आढळल्यास, त्याचे पाणी स्पर्श करण्या योग्य नाही, असे समजावे. या तलावाच्या पाण्यात सिकल कोलिफॉर्म देखील आढळून आला आहे, याचा अर्थ तलावात सांडपाणी मिसळल्याची पुष्टी अहवालात आली आहे. अशाच शहरातील आणखी एक तलाव नामशेष होण्याच्या साखळीत पोहोचला आहे.
तलाव वाचवण्यासाठी पुढाकार घेतला नाही, तर लेंडी तलाव पंचरीबोडी-बिनाकी मंगळवारी तलावाप्रमाणे केवळ रेकॉर्डवर राहील, तो दिवस दूर नाही. शहरातील अंबाझरी, पाचरीबोडी, फुटाळा, गोरेवाडा, गांधीसागर, लेंडी, नाईक, बिनाकी मंगळवारी, सोनेगाव, पोलिस लाईन टाकळी, सक्करदरा तलाव नोंदीमध्ये दाखविण्यात आले आहेत.